Dat Ferrante rijmt op Morante, is beslist geen toeval. De Napolitaanse bestsellerschrijfster, bekend van De geniale vriendin, koos bewust voor een pseudoniem dat herinnerde aan de naam van haar illustere voorgangster, van wie ze een groot bewonderaarster is. Bovendien delen de twee een uitgesproken liefde voor de eilanden in de baai van Napels. Elena Ferrante stuurt haar personages met vakantie naar Ischia. Elsa Morante had een voorkeur voor het nabijgelegen Procida, waar overigens wel vaker schrijvers en filmmakers neerstrijken. Lamartine situeerde er zijn Graziella en de films Il postino en The talented Mr. Ripley werden er deels gedraaid. Morante verbleef er in de jaren 50 en vond er de inspiratie voor Het eiland van Arturo. Voor deze bevlogen coming-of-ageroman werd haar in 1957 als eerste vrouw de prestigieuze Premio Strega toegekend. De Nederlandse vertaling was inmiddels zestig jaar oud en kon dus wel een opknapbeurt gebruiken. Dankzij vertaalster Manon Smits spat de magie nu weer van de pagina's.

Heldendom

'Arturo, c'est moi,' verklaarde Morante, die er geen geheim van maakte dat ze graag een jongen was geweest. Arturo Gerace, geboren en getogen op Procida, is behept met een levendige verbeelding en een onstuitbaar verlangen naar heldendom. Hoe kan het ook anders, als je naar een legendarische koning en naar een ster aan de hemel bent vernoemd? Zijn moeder is gestorven in het kraambed en zijn vader is voortdurend op reis. De jongen wordt finaal aan zijn lot overgelaten, maar ligt daar volstrekt niet wakker van. Zijn jeugd is één groot avontuur. De kleine Arturo heeft genoeg aan de vrije natuur en de boeken uit de bibliotheek van zijn afwezige verwekker, die door hem fors wordt geïdealiseerd. In zijn ogen is deze kille, arrogante man een vrijheidslievende avonturier, onverschrokken als de personages uit zijn lectuur. Reikhalzend kijkt hij uit naar zijn zestiende verjaardag, wanneer Wilhelm Gerace hem mee zal nemen, de wijde wereld in, en de werkelijkheid zich zal plooien naar zijn verbeelding.

Wanneer vader hertrouwt, wordt de rust in die lieflijke hof van Eden ruw verstoord. Zijn bruid is een onderdanig schaap uit de achterbuurten van Napels, ongeletterd en katholiek, die amper twee jaar ouder is dan haar stiefzoon. Met haar de komst wordt de onttovering ingezet. Arturo's gevoelens buitelen over elkaar heen en het idyllische eiland verandert in een behekst, grillig oord, waar jaloezie, wanhoop, ontrouw en verraad welig tieren. Zijn vader valt van zijn voetstuk: de viriele held blijkt op mannen te vallen. De mythologie wordt verruild voor de Geschiedenis en die heeft weinig fraais in petto. De Tweede Wereldoorlog belooft 'één grote slachtmachine en een gruwelijke mierenhoop van verwoesting' te worden. De verdrijving uit het aards paradijs is voltrokken.

In die van misogynie doordesemde mannenwereld is er voor vrouwen hooguit een figurantenrol weggelegd. Ze worden getypeerd als heiligen, madonna's of hoeren en sterven bij bosjes in het kraambed. Zelfs Arturo's hond Immacolatella - de naam verwijst niet toevallig naar de Onbevlekte Ontvangenis - sterft terwijl ze haar puppy's ter wereld brengt. Vrouwen zijn nu eenmaal inferieure wezens. Het zijn 'droevige dieren, in alles anders dan de man, zonder elegantie of bravoure', dat heeft Arturo van zijn vader geleerd. Gelukkige vrouwen zijn in Morante's werk sowieso met een kaarsje te zoeken.

Het geheel is overgoten met een mythologische saus en op smaak gebracht met verwijzingen naar de oude Grieken en Romeinen. In een tijd waarin het neorealisme hoogtij vierde, koos de auteur voor een tijdeloos, mythisch universum en een stijl die doet denken aan de lyrische hoogdravendheid van een Gabriele d'Annunzio. Het proza van Morante is aan de barokke kant, de symboliek ligt er duimdik op en er wordt niet op een onwaarschijnlijkheid gekeken. Een pasgeboren baby die overleeft op geitenmelk? Een kleine jongen die klassieke meesterwerken verslindt zonder dat iemand hem ooit heeft leren lezen? Het doet allemaal niets af aan de adembenemende, onaardse schoonheid van deze bildungsroman, die iets heeft van een Griekse tragedie en een Napolitaans melodrama tegelijk. Dat laatste heeft de schrijfster dan weer met Elena Ferrante gemeen, met dit verschil dat Morante een paar divisies hoger speelt.

ELSA MORANTE, Het eiland van Arturo, vertaald door Manon Smits, Wereldbibliotheek, 352 blz., 24,99 €. Oorspr. titel: 'L'isola di Arturo'.

Masquer le texte

Het duurt tientallen pagina's voordat er tijd lijkt te verstrijken in de roman Het eiland van Arturo, waarmee Elsa Morante (1912-1985) eind jaren vijftig als eerste vrouw de Italiaanse Premio Strega won. Eerst laat ze de hoofdpersoon uit de titel rustig vertellen over Procida, het eiland voor de kust van Napels waar hij is opgegroeid. De inwoners zijn er klein van gestalte, stug en zwijgzaam, vertelt hij - heel anders dan op Capri of Ischia. 'Alle deuren zijn dicht, er staat maar zelden iemand voor het raam, elk gezin leeft tussen zijn eigen vier muren.'

Het boek is een klassieker in Italië, waar Elsa Morante nog altijd geliefd is (al werd ze nooit zo beroemd als haar echtgenoot Alberto Moravia). Deze heldere nieuwe vertaling van Manon Smits moet haar werk ook in Nederland weer onder de aandacht brengen; bij Wereldbibliotheek verschijnen de komende jaren nog drie romans.

Alleen al de levendige schets van het eiland maakt dit boek de moeite waard. Op een hoofdstukje over lieflijke heuvels, stranden en kliffen volgt een minutieuze beschrijving van Arturo's huis, een vervallen klooster waar de eenzaamheid heerst, 'kwaadaardig en schitterend, als een gouden spin die haar iriserende doek over het hele eiland heeft geweven'.

Als 14-jarige woont hij er praktisch in zijn eentje; zijn moeder is gestorven in het kraambed, zijn sterke, blonde, half Duitse vader Wilhelm kijkt nauwelijks om naar zijn zoon en is meestal op reis. Om de noord- en zuidpool te veroveren, denkt Arturo, of het Perzische Rijk.

Het eiland is een soort Nooitgedachtland, waar alle dagen eender verlopen; het sprookjesachtige, tijdloze universum van de kindertijd, waarover Morante zo graag schreef. (Haar werk is een grote inspiratiebron voor Elena Ferrante, die haar boeken 'niet te overtreffen' noemt.) De trage, beeldende verteltrant versterkt de indruk dat we ons buiten de geschiedenis bevinden.

Wat Arturo van de wereld weet, heeft hij uit de boeken in de kleine familiebibliotheek - avonturenromans, een paar klassiekers - die hij bijna uit zijn hoofd kent. Naar school is hij nooit geweest, van de andere eilandbewoners houdt hij zich afzijdig. De jongen brengt zijn dagen door in de velden of aan zee, dromend van de dag dat zijn vader hem mee zal nemen op een van zijn reizen.

De onttovering begint met de komst van de Napolitaanse Nunziatella, zijn nieuwe stiefmoeder, hoewel slechts twee jaar ouder dan hij. Een 'prehistorisch, doof wezen', vindt Arturo, die dankzij zijn vader en de boeken een niet al te hoge dunk van vrouwen heeft. Maar nu hij zo'n vrouw voor het eerst van zijn leven eens van dichtbij meemaakt, blijkt ze helemaal niet zo stom en lelijk als gedacht.

Dat ziet zijn vader anders. Hij behandelt de kersverse bruid als voetveeg, geniet ervan om haar te pesten en gaat al snel weer op reis. Zij wordt geacht thuis op hem te wachten, met een stiefzoon die ze nauwelijks kent. Arturo snapt er niets van. Zijn vader was toch een held, de 'belichaming van menselijke grootheid'? Tegelijkertijd is de zoon stikjaloers op zijn nieuwe concurrent, die Wilhelms toch al schaarse tijd en aandacht opslokt.

Arturo verwoordt zijn verwarrende emoties met veel uitroeptekens en gezochte vergelijkingen ('In feite werd ik, zonder dat ik het zelf wist, onderworpen aan bitterder beproevingen dan die van Othello!'). Als hij voor het eerst verliefd is, wordt het ronduit zoetsappig. Wat verwacht je anders, lijkt Morante te zeggen, van een jongen die zo weinig liefde heeft gekend?

Een grote fascinatie heeft Arturo voor de kus, een uiting van genegenheid die zijn vader hem nooit heeft gegund. Het dichtst in de buurt kwam die keer dat hij stiekem een kus drukte op het pakje sigaretten dat hij voor Wilhelm moest halen. Het beeld komt een paar keer terug, zoals meer gebaren, voorwerpen en plaatsen steeds een nieuwe betekenis krijgen op Arturo's weg naar volwassenheid (een procedé dat Ferrante ook graag inzet).

De eerste échte kus is opmerkelijk ontnuchterend: 'Haar lippen hadden een koude, maartse smaak, en het eerste gevoel dat ik erbij kreeg leek me niet heel anders dan wat je proeft als je op een grassprietje kauwt, of zeewater in je mond krijgt.' Alle zoetsappigheid is meteen vergeten.

Van Arturo's 'Absolute Zekerheden', in het eerste hoofdstuk met veel aplomb verkondigd, blijft op den duur weinig over. Er sluipt wat nuance in zijn denken, zijn wereld wordt minder zwart-wit. Zelfs Wilhelm krijgt iets van karakter, als zijn zoon ontdekt wat hem werkelijk dwarszit. Op de allerlaatste pagina's dringt de historische werkelijkheid - toch nog - het boek binnen. De magie van het eiland is uitgewerkt, en Arturo weet: het is tijd om te gaan.

****

Uit het Italiaans vertaald door Manon Smits. Wereldbibliotheek; 352 pagina's; € 24,99.

Masquer le texte

Het eiland waar Arturo in de jaren 1930 geboren wordt en zijn kinderjaren doorbrengt, is Procida, in de baai van Napels. Het kind leeft in een grote woning, die zijn vader heeft geërfd. Zijn moeder is in het kraambed gestorven, zijn vader is meer op reis dan thuis. De vaderfiguur wordt in de verbeelding van het jonge kind geïdealiseerd. Hij droomt van ridders, piraten en stoere heldendaden en hoopt later in de voetstappen van zijn vader te stappen. Contact met anderen heeft hij niet nodig. De vrije natuur, de zee en de boeken uit de bibliotheek zijn voldoende. Wanneer Arturo veertien jaar oud is, brengt zijn vader onverwachts een jonge bruid uit Napels mee. Nunziatella is maar twee jaar ouder dan Arturo. Zij wekt bij de adolescent seksuele gevoelens op, maar zij wijst hem af. De onttovering is compleet wanneer zijn vader op mannen blijkt te vallen. Het leven op de eilanden in de baai van Napels wordt, lang voor de romans van Ferrante, levendig geschilderd. Elsa Morante (1912-1985) is een monument in de Italiaanse literatuur. Zij won met deze Bildungsroman in 1957 de prestigieuze Premio Strega. Masquer le texte

Niet zonder reden klinkt Elena Ferrante als Elsa Morante: het beroemde pseudoniem is namelijk ook een hommage aan Morantes 'niet te overtreffen' boeken. Van deze Elsa Morante is nu een bekroonde roman vertaald.

Met Het eiland van Arturo won Morante als eerste vrouw in 1957 Italië's prestigieuze Premio Strega. Het is een prachtig geschreven, tijdloos meesterwerk, een mengeling van Bildungsroman, Freudiaanse familieroman, sprookje, opera, antieke tragedie, magisch realisme, allegorie, en nog zoveel meer. Morante neemt haar lezers mee terug naar dat onbegrijpelijke, meeslepende en authentieke universum van kinderjaren en adolescentie, en dompelt ze onder in een gevoelswereld die maar al te vaak vervaagt en verdwijnt met de volwassenheid.

Arturo's eiland is het paradijselijke Procida in de golf van Napels, een idyllisch decor om in op te groeien. Arturo is hopeloos verliefd op zijn moeder, ook al is zij bij zijn geboorte gestorven en bezit hij van haar maar één foto. Springlevend daarentegen is Wilhelm Gerace, zijn mooie, stoere Duits-Italiaanse vader. Hij is het middelpunt van Arturo's universum, maar deze vrijbuiter is voortdurend op reis en bemoeit zich amper met Arturo. De jongen wil niets liever dan zijn vaders liefde en bewondering winnen, maar: "De zee is een onverschillige heerlijkheid, net als Hij." Toch is Arturo met heel zijn wezen de 'zoon van WG', overtuigd dat hij eens samen met hem de wereld zal afreizen.

De eerste scheur in deze gelukzalige toekomstdroom is de dag waarop Wilhelm thuiskomt in gezelschap van Nunziata, zijn nieuwe jonge bruidje. Arturo wordt overweldigd door onbegrip, woede en jaloezie. Na de geboorte van zijn halfbroertje Carmine, die ook nog eens zijn vaders schoonheid heeft geërfd en die voortdurend wordt vertroeteld en overladen met kusjes door Nunziata, voelt Arturo meer dan ooit waarnaar hijzelf altijd heeft gesmacht.

De haat voor stiefmoeder Nunziata slaat om in een wanhopige verliefdheid. Arturo's eerste echte kus krijgt onvermijdelijk een dubbele lading: "Ik had het idee dat je nooit het ware geluk van kussen kon leren kennen als je de eerste, de meest lieflijke en hemelse nooit had gehad: die van je moeder. Dus om een beetje troost en rust te vinden stelde ik me in gedachten de scène voor van een moeder die haar kind met bijna goddelijke genegenheid kust. En dat kind was ik."

Het is niet alleen smullen van Morantes - buitengewoon mooi vertaalde - stijl en vertelkunst, maar ook van haar vaak onvergetelijke personages. Naast Wilhelm Gerace en zijn misogyne vrienden zouden de o zo naïeve Nunziata én haar vechtlustige volkse moeder Violante niet misstaan in een film van Fellini. Wanneer deze Napolitaanse op oorlogspad gaat om haar dochter te redden uit de klauwen van die schooierige echtgenoot, ontvouwt ze haar visie op het huwelijk. Een vrouw heeft recht op complimentjes en liefkozingen, die zelfs 'de klappen van de man als oosterse parels' maken, maar wee de echtgenoot die 'niet zulke suiker in de koffie doet'! Een echtgenote is geen prostituee 'waar je alleen even voor die twee minuten bovenop duikt, waarna je je omdraait en de groeten'.

Uiteindelijk komt die zwarte dag dat Arturo Wilhelms ware aard ontdekt, wanneer hij ziet hoe zijn held als een schoothondje een mooie jonge Romeinse crimineel achterna loopt die hem minachtend behandelt. Zo komt de 'echte' wereld de roman binnen. En verlaat Arturo voor altijd zijn paradijs.

Vert. Manon Smits. Wereldbibliotheek; 352 blz. € 24,99.

Masquer le texte